Od Orderu Virtuti Militari po Order Krzyża Wojskowego

• Order Virtuti Militari: zaczęło się od owalu, który szybko przeistoczył się w krzyż i stał się najbardziej legendarnym wyróżnieniem dla walczących.

• Order Krzyża Wojskowego: współczesny odpowiednik OVM, który pozwala docenić wybitną odwagę nawet w czasie pokoju nie tylko wojskowych, ale także i cywilów.

• Współczesne odznaczenia wojskowe: od krzyży zasługi po „gwiazdy” za misje zagraniczne, wciąż są wyróżnieniem tych, którzy poświęcają się dla kraju.

Stało się to 22 czerwca 1792 r., tuż po bitwie pod Zieleńcami. Każdy order można nazwać odznaczeniem, ale nie każde odznaczenie jest orderem. A to dlatego, że order jest najwyższym wyróżnieniem nadawanym wyłącznie przez głowę państwa za wybitne zasługi dla kraju i jego instytucji. Odznaczenie to...

Ordery i odznaczenia wojskowe mogą otrzymać także cywile

Pierwszym wojskowym orderem w Rzeczypospolitej był Virtuti Militari. Nie tylko pierwszym w Polsce, ale i na świecie (o czym się zapomina). Ustanowił go ostatni król polski, wspominany Stanisław Poniatowski. Stało się to 22 czerwca 1792 r., tuż po bitwie pod Zieleńcami. Cztery dni wcześniej wojsko 20 tys. żołnierzy rosyjskich zostało pokonane przez 15-tys. wojsko polskie dowodzone przez generała lejtnanta Józefa Poniatowskiego. Było to pierwsze polskie zwycięstwo w otwartym polu od czasów Jana III Sobieskiego. I to książę był pierwszym odznaczonym Virtuti Militari.

Król udekorował go owalnym orderem (ok. 43 na 34 mm). Na awersie widniał napis „SAR” (Stanislaus Augustus Rex) zwieńczony koroną, a na rewersie napis „VIRTUTI MILITARI”. Medale były złote dla generałów i oficerów (waga ok. 25 g) oraz srebrne dla podoficerów i szeregowych (waga ok. 19 g). Noszono je na wąskiej wstążce (początkowo czerwonej z białymi paskami, później ciemnoniebieskiej z czarnymi obwódkami).

Z owalu po części w krzyż order szybko się przeistoczył. Dokładna data nie jest znana. Lokuje się tę zmianę między 10 a 28 sierpnia 1792 r. Wówczas ustanowiono (utajniony) statut orderu (oparty na austriackim Orderze Marii Teresy). Owalny VM nie miał klas. W nowej formie miał pięć klas: trzy wyższe miały formę orderową (krzyż), a dwie niższe – medalową, stąd to wcześniejsze określenie „po części”. VM „w krzyżu” nazwano Orderem Krzyża Wojskowego. Wykonywano je ze złota dukatowego lub srebra, z emalią (czarną na awersie, zieloną na liściach wawrzynu, białą na orle)…

Były wyjątki w przyznawaniu Orderu Virtuti Militari

Taka jest, pokrótce, geneza legendarnego VM – najbardziej cenionego odznaczenia wojskowego. Tak cenionego, że kto był kawalerem VM, ten z dumą go prezentował na piersi. Jakby ktoś zapomniał, to ten order nadawany jest/był wyłącznie za czyny bojowe dokonane w czasie wojny lub w trakcie operacji militarnych o charakterze bojowym, połączone z wyjątkową odwagą i ofiarnością. Zgodnie z obowiązującymi przepisami (ustawa o orderach i odznaczeniach z 2007 r.) VM może być nadany podczas wojny lub do 5 lat po jej zakończeniu przez prezydenta RP na wniosek Kapituły.

Od tej reguły bywają wyjątki. W 2011 r. potwierdzono nadanie VM 104 powstańcom warszawskim (ponad 65 lat po wojnie). W 2013 r. prezydent nadał order VM pośmiertnie 9 powstańcom. W 2006 r. gen. Franciszek Gąsiorek został pośmiertnie kawalerem VM (za kampanię wrześniową 1939 r.).

Jeszcze nie przyznano Krzyża Wielkiego Orderu Krzyża Wojskowego

Polska, odkąd jest w NATO, uczestniczyła w wielu misjach i operacjach bojowych zwanych stabilizacyjnymi, ale niemających oficjalnego statusu wojen. Skoro VM był zarezerwowany wyłącznie na czas „W”, nowa sytuacja wymagała nowych rozwiązań.

Za prezydentury Lecha Kaczyńskiego powstała instytucja Orderu Krzyża Wojskowego, którym można było wyróżniać (również cywilów) w czasie pokoju za wybitne czyny bojowe połączone z wyjątkową ofiarnością i odwagą (w czasie działań bojowych przeciwko aktom terroryzmu w kraju oraz podczas misji wojskowych poza granicami kraju) oraz za „okazanie niezwykłego męstwa”.

OKW przyznaje się w trzech klasach. Ustanowiony 18 października 2006 r., ma trzy klasy: • I klasa (Krzyż Wielki – złoty). Kapituła przyznaje go za wybitne zasługi dowódcze w operacjach bojowych. Dotychczas nikt go jeszcze nie otrzymał.

• II klasa (Krzyż Komandorski – srebrny). Dostaje się za wybitne zasługi bojowe. Mamy 63 odznaczonych – głównie za zasługi położone podczas misji w Iraku, Afganistanie i na Ukrainie.

• III klasa (Krzyż Kawalerski – brązowy). Przyznawany jest za osobiste męstwo w walce. Kapituła zdecydowała o nadaniu 126 OKW tej klasy, także zbiorowo dla jednostek WP, np. dla GROM-u.

Do 20 października 2025 r. nadano łącznie 189 Orderów Krzyża Wojskowego.

Ordery orderami, ale odznaczenia też są cenne. Bo też są symbolem nieprzeciętnego zaangażowania w sprawę lub wykazanej odwagi. A mamy dość sporo odznaczeń wojskowych. Część z nich już nie jest nadawana, bo minęło pięć lat od zakończenia uczestnictwa polskiego żołnierza w działaniach niezwiązanych z wojną, czyli różnych misjach wojskowych.

A oto lista wojskowych odznaczeń:

• Wojskowy Krzyż Zasługi z Mieczami,

• Morski Krzyż Zasługi z Mieczami,

• Lotniczy Krzyż Zasługi z Mieczami,

• Wojskowy Krzyż Zasługi,

• Morski Krzyż Zasługi,

• Lotniczy Krzyż Zasługi – te odznaczenia nadal są nadawane.

W katalogu odznaczeniowym są też „gwiazdy” – za udział w operacjach wojskowych poza granicami Polski. Są to:

• Gwiazda Afganistanu,

• Gwiazda Czadu,

• Gwiazda Iraku,

• Gwiazda Konga,

• Gwiazda Morza Śródziemnego i • Gwiazda Załóg Lotniczych.

Ta ostatnia nadal może być nadawana, bo – jak widać – odznaczenie nie zostało przypisane do konkretnej misji wojskowej.

Gdyby Polska znalazła się w stanie wojny, to oprócz VM bohaterowie mogliby liczyć na Krzyż Walecznych i (trzyklasowy) Krzyż Zasługi z Mieczami.

A na co mogą liczyć, poza zaszczytem i splendorem, odznaczeni orderami wojskowymi?

Odznaczeni OVM i OKW mają m.in. prawo do: dożywotniej renty (w wymiarze zależnym od klasy orderu), dodatku do emerytury w wysokości 50 proc. kwoty bazowej i... pochówku na koszt państwa z wojskowymi honorami, czyli wojskową orkiestrą i pododdziałem kompanii honorowej...