Od trzystu Spartan po starcia w amerykańskiej wojnie domowej

• Medialne i filmowe interpretacje słynnych bitew kształtują nasze postrzeganie historii, czasem odrywając ją od rzeczywistości.

• Porównanie bitew starożytnych i średniowiecznych z nowożytnymi pokazuje, jak broń palna i organizacja armii zwiększała liczbę ofiar.

• Zwycięstwa i klęski w wielkich bitwach decydowały nie tylko o losach armii, lecz całych państw i koalicji.

To zaczynamy, a jakże, od starożytności. Mimo że dominującym orężem wówczas i przez tysiąc lat była broń biała, trup słał się tak gęsto, jak na niejednej bitwie z zastosowaniem broni palnej. Pamiętajmy, że w tamtych czasach bitwy rozstrzygano w ciągu jednego dnia. Zacznę od legendarnego starcia, o którym – za sprawą Hollywood i „300 Spartan” – wiedzą nawet kompletnie nieinteresujący się historią.

• Bitwa pod Termopilami. Grecja. Między 17 a 19 480 r. p.n.e.

Podczas drugiej inwazji perskiej na Grecję król Sparty Leonidas I wraz z małą grupą greckich wojowników (w tym 300 Spartan) bronił wąwozu Termopile przed ogromną armią perską króla Kserksesa I. Zdrada przyczyniła się do klęski Greków. Bitwa do dziś jawi się jako symbol bohaterskiego oporu.

Straty: 4 tys. zabitych Greków; 20 tys. zabitych Persów.

• Bitwa pod Kannami. Republika Rzymska (obecnie Włochy). 2 sierpnia 216 r. p.n.e.

Kluczowa bitwa II wojny punickiej między Rzymem a Kartaginą. Wielkie zwycięstwo Hannibala, który unicestwił armię rzymską. Jest uważana za jedno z największych osiągnięć taktycznych w historii wojskowości i jedną z najdotkliwszych klęsk Rzymu. Historycy porównują skalę rzezi jednego dnia do pierwszego dnia bitwy nad Sommą w 1916 r.

Straty: do 70 tys. zabitych Rzymian, 20 tys. trafiło do niewoli. Kartagińczycy stracili do 8 tys. żołnierzy.

W bitwach średniowiecznych, wbrew temu, co się powszechnie wydaje, ginęło stosunkowo niewielu walczących. Pokonani mieli wartość, będąc żywymi, bo za takich można było wziąć okup lub sprzedać jako niewolników. Zdarzało się jednak, że pola bitewne były gęsto zasłane trupami.

• Bitwa pod Towton. Anglia. 29 marca 1461

Bodaj najkrwawsza z bitew podczas Wojny Róż między domami Lancaster i York. Zwycięstwo Edwarda IV umocniło dynastię rodu York.

Straty: łącznie od 2,8 tys. do 36 tys. zabitych po obu walczących stronach. Współcześnie szacuje się, że w bitwie zginęło między 10 tys. a 15 tys. walczących.

• Bitwa pod Grunwaldem. Państwo Krzyżackie. 15 lipca 1410.

To była to największa średniowieczna bitwa, w której starło się, po obu stronach, ponad 70 tys. walczących. Reszty nie potrzeba wyjaśniać. Na wszelki wypadek, gdyby ktoś chciał sobie przypomnieć, co wydarzyło się w okolicach wsi Grunwald, to polecam tę stronę.

Straty: po stronie krzyżackiej zginęło od 8 tys. do 12 tys. ludzi, do 4 tys. dostało się do niewoli. Samych rycerzy zakonnych zginęło nieco ponad 200. To trzy czwarte stanu osobowego Ordo domus Sanctae Mariae Theutonicorum Hierosolymitanorum, zwanego w skrócie Zakonem Krzyżackim. Po stronie polskiej zginęło od 1 tys. do 6 tys., i jak ocenił król Władysław Jagiełło, było to „paucis valde” (bardzo mało).

Tyle o bitwach średniowiecznych. Przyjrzyjmy się bataliom stoczonym w kolejnych wiekach, kiedy broń palna zaistniała na dobre w rozwiązywaniu międzypaństwowych sporów.

• Bitwa pod Wiedniem. Austria. 12 września 1683

Długie oblężenie (od 17 lipca) i bitwa pod Wiedniem to była ostatnia próba zdobycia miasta przez Imperium Osmańskie. Miasto broniło się przez prawie dwa miesiące. Zwycięskie natarcie Jana III Sobieskiego z jego słynną husarią oraz armii habsburskiej dowodzonej przez księcia Karola Lotaryngii przypieczętowało porażkę Turków. Porażka osmańska miała decydujące znaczenie dla przyszłości Europy – zatrzymała ekspansję Imperium Osmańskiego i zapoczątkowała okres jego stopniowego upadku.

Straty: Osmańscy: ok. 15 tys. zabitych. Habsburgowie i Polacy: ok. 4 tys. poległych.

• Bitwa pod Blenheim. Niemcy. 13 sierpnia 1704

Wielka Koalicja (Anglia, Austria, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, Niderlandy) kontra Francja Ludwika XIV (wspomagana przez Bawarię). Zwycięstwo dowodzących siłami alianckimi: księcia Marlborough’a Johna Churchilla i księcia Eugeniusza z Sabaudii nad francusko-bawarską armią feldmarszałka Camille’a Tallarda. Marlborough przeprowadził zaskakujący atak przez rzekę Nebel i przełamał francuski front. Prawie 3 tys. francuskich żołnierzy uciekając utonęło w Dunaju. Feldmarszałek Tallard został pojmany. Bitwa zniszczyła mit niepokonalności armii francuskiej Ludwika XIV.

Straty: strona francusko-bawarska: 20–40 tys. zabitych i rannych, do niewoli trafiło 14 tys. jeńców. Przeciwnicy stracili ok. 12 tys. żołnierzy.

Kolejne krwawe bitwy stoczono w czasie tzw. wojen napoleońskich. W nich miejsca walki zalegały dziesiątkami tysięcy „poległych na polu chwały”.

• Bitwa pod Austerlitz. Austria. 2 grudnia 1805

Zwana bitwą trzech cesarzy. Jedno z największych zwycięstw Napoleona i jego taktyczne arcydzieło. W jednym dniu ok. 73 tys. jego żołnierzy pokonało 85,7 tys. Austriaków i Rosjan dowodzonych przez feldmarszałka Michaiła Kutuzowa. Napoleon zaatakował słaby punkt w sojuszniczym froncie i przełamał ich linię. Rosjanie wycofali się w kierunku zamarzniętych jezior. Lód nie wytrzymał ciężaru wojska. Żołnierze tonęli. Porażka doprowadziła do abdykacji cesarza Franciszka i końca Trzeciej Koalicji. Bitwa uczyniła Napoleona panem Europy i rozpaliła do cna jego imperatorskie ambicje.

Straty: poległo ok. 1,3 tys. żołnierzy napoleońskich (nie wszyscy byli Francuzami). Po stronie przeciwnej zginęło od 11 tys. do 15 tys. żołnierzy. Jak w każdej bitwie liczba rannych była równa lub wyższa od poległych. Znaczny procent rannych po jakimś czasie umierał.

• Bitwa pod Borodino. Rosja. 7 września 1812

Najkrwawszy dzień bitew wojen napoleońskich. Ćwierć miliona żołnierzy z obu stron walczyło przez ponad dwanaście godzin na przedpolach Moskwy. Napoleon dowodził Wielką Armią, a rosyjską feldmarszałek Michaił Kutuzow, przegrany spod Austerlitz. Francuzi zdobyli kilka pozycji, ale nie zniszczyli armii rosyjskiej. Bitwa była ostatnią ofensywą Napoleona w Rosji. Nie mógł przełamać rosyjskiego oporu; odniósł ogromne straty w tych pyrrusowych zwycięstwach, więc musiał zarządzić wielki odwrót.

Straty: od 6 tys. do 8 tys. poległych żołnierzy napoleońskich, od 10 tys. do 15 tys. rosyjskich, co czyni starcie pod Borodino jedną z najbardziej krwawych jednodniowych bitew XIX w. 

• Bitwa pod Lipskiem. Niemcy. 16–19 października 1813

Zwana też bitwą narodów. Była tym dla Napoleona, czym Stalingrad lub Kursk dla Hitlera. W tej największej ze wszystkich bitew wojen napoleońskich biło się ponad 500 tys. żołnierzy. Napoleon miał pod dowództwem 190 tys. żołnierzy. Koalicja austro-prusko-rosyjsko-szwedzka wystawiła ok. 330 tys. Bitwa trwała cztery dni. Francuzi byli atakowani ze wszystkich stron. Część armii udało się wycofać w wyłomie nad rzeką Elster. Przy przeprawie zginął książę Józef Poniatowski. Porażka była katastrofalna dla Napoleona. Utracił kontrolę nad niemiecką częścią Europy. Musiał wycofać się do Francji.

Straty: zginęło ok. 38 tys. żołnierzy Napoleona. Po stronie koalicyjnej poległo ok. 54 tys. żołnierzy.

• Bitwa pod Waterloo. Belgia. 18 czerwca 1815

Ostatnia bitwa wojen napoleońskich. Napoleon I został pokonany przez siły dowodzone przez księcia Wellingtona Arthura Wellesley'a (armia brytyjsko-holendersko-belgijska) i feldmarszałka Gebharda Leberechta Fürsta Blüchera von Wahlstatt (armia pruska).

Bitwa rozpoczęła się atakami francuskimi na pozycje Wellingtona na grzbietach wzgórz. Mimo zaciekłych ataków, w tym szarż francuskiej kawalerii i Gwardii Cesarskiej, Wellington utrzymał pozycje. Przybycie Prusaków wieczorem przypieczętowało klęskę Francuzów. Napoleon abdykował i został zesłany na Wyspę Świętej Heleny, gdzie spędził resztę życia.

Straty: francuskie – do 26 tys. zabitych; alianckie – do 17 tys. poległych.

I przenosimy się z Europy do Stanów Zjednoczonych Ameryki, do czasów wojny domowej. W tych bitwach liczba rannych wielokrotnie przewyższała liczbę poległych.

• Bitwa pod Antietam. USA. 17 września 1862

Najkrwawszy dzień w historii amerykańskiej wojny secesyjnej. Generał Robert E. Lee dowodził armią konfederacką podczas drugiej inwazji Północy. Została ona zatrzymana przez siły Unii pod wodzą generała George’a McClellana. Choć bitwa zakończyła się taktycznym remisem, zmusiła konfederatów do wycofania się z Maryland, co dało prezydentowi Lincolnowi polityczną okazję do ogłoszenia Proklamacji Emancypacji. Ten akt zmienił charakter wojny. Uczynił zniesienie niewolnictwa oficjalnym celem wojennym.

Straty: Unia – ok. 2,1 tys. zabitych; Konfederacja – ok. 1,6 tys. zabitych.

• Bitwa pod Gettysburgiem. USA. 1–3 lipca 1863

Punkt zwrotny amerykańskiej wojny domowej. Generał Robert E. Lee dowodził drugą inwazją Północy, która zakończyła się klęską po trzydniowych walkach. Pierwszego dnia Konfederaci zajęli miasto, ale siły Unii umocniły się na wzgórzach na południe od miasta. Drugiego dnia walki toczyły się o flanki pozycji Unii. Trzeciego dnia Lee zarządził frontalny szturm. 12,5 tys. żołnierzy konfederackich szarżowało na pozycje Unii na Cemetery Ridge. Szarża zakończyła się klęską.

Straty: Unia – ok. 23 tys. zabitych/rannych; Konfederacja – do 28 tys. zabitych/rannych.

I zbliżamy się do XX w., w którym w bitwach zabijano się wręcz na skalę przemysłową, a to dzięki zastosowaniu takich środków walki, o jakich wcześniej nie marzyli najwięksi fantaści. O tym już w drugiej części bitewnego kalendarium, skupiającym się na jatkach I wojny światowej. Trzecia i ostatnia będzie poświęcona najkrwawszym bitwom II wojny światowej i tym, do których doszło w późniejszych latach.