Szkody w dobrach kultury ewidencjonuje Ministerstwo Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy.
Służby ukraińskie gromadzą dowody
Od lutego 2022 r. do 1 sierpnia 2024 r. zniszczonych zostało łącznie 1096 zabytków, w tym 121 o znaczeniu krajowym, 892 o znaczeniu lokalnym i 83 tzw. nowo odkryte. Dodatkowo 2024 instytucje kultury ucierpiały lub zostały zniszczone. Służby ukraińskie gromadzą dowody na te przestępstwa, by w przyszłości móc za nie pociągać do odpowiedzialności.
– Niestety mamy też przypadki, kiedy instytucje kultury cierpią powtórnie, zostały uszkodzone ponownie. Nie możemy być całkowicie pewni tych danych, dlatego że część terytorium pozostaje okupowana i na tych terenach monitoring danych w tym zakresie jest praktycznie niemożliwy. Będzie to można zrobić dopiero po tym, jak te terytoria zostaną wyzwolone – zaznaczyła kierownik Działu Rejestracji Obiektów Dziedzictwa Kulturowego w MKiPI Ukrainy Olga Pachomowa.
W lutym UNESCO oceniło, że wojna w Ukrainie spowodowała zniszczenie dziedzictwa kulturowego i dóbr kulturalnych w tym kraju wartości 3,5 mld dolarów. Ucierpiały m.in. dwa miejsca znajdujące się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, czyli historyczne centra Lwowa i Odessy.
– W tej chwili najważniejszym zadaniem dla nas jest zachowanie tego, co mamy, tych zbiorów muzealnych, które posiadamy. Mam tu na myśli wywożenie zabytków do spokojniejszych regionów, budowę magazynów. To się dzieje. Również ważnym zadaniem jest cyfryzacja dziedzictwa, tworzenie modeli 3D, czyli zachowywanie tego, co mamy, w najszerszym rozumieniu tego słowa – podkreśla Olga Pachomowa.
Zabytki są niszczone, zabytki są grabione
– Konwencja Haska zakazuje zarówno niszczenia, zajmowania na cele wojskowe, jak również grabienia dóbr kultury. Z tym wszystkim mamy do czynienia na Ukrainie: z atakowaniem obiektów zabytkowych, z ich okupowaniem, stacjonowaniem wojsk na ich terenie, wykorzystywaniem ich do celów militarnych, a także z grabieżą – przypomina Marek Świdrak, historyk sztuki związany z Uniwersytetem Jagiellońskim i Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie.
Polscy eksperci zwracają uwagę, że na okupowanych terenach grabione są nie tylko obiekty muzealne, ale też dotąd nieodkryte zasoby archeologiczne.
– Obecnie oprócz tego, że mamy do czynienia z grabieżą obiektów, które już są w muzeach i instytucjach, cały czas dokonywane są też grabieżcze poszukiwania archeologiczne. To tak zwane nowo odkryte zabytki. A więc grabione jest nawet to, co dotychczas było nieznane. Zasób, który – zgodnie z zasadami – należy do państwa, w którym się znajduje – tłumaczy historyk.
Polska jest zaangażowana w ratowanie zabytków Ukrainy
W ukraińskiej rzeczywistości szczególnego znaczenia nabiera dokumentowanie zbiorów. MKiPI Ukrainy prowadzi bazę danych i ustala miejsca znajdowania się ukraińskich zabytków.
– Dopiero po tym, kiedy będziemy pewni tego, że wszystkie te obiekty są zewidencjonowane, wiemy gdzie są, będziemy mogli zająć się ich powrotem na Ukrainę. Ukraina nigdy z tych wysiłków nie zrezygnuje, bo to jest nasze dziedzictwo… Przedstawiciele prokuratury, policji, którzy przyjeżdżają na miejsca ataków, zawsze prowadzą odpowiednią dokumentację, tak, żeby to, co oni widzą, stało się dowodem nie do podważenia – podkreśla Olga Pachomowa.
Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze w katalogu przestępstw wymienia także niszczenie dóbr kultury. Wśród wyroków, które wydał dotąd Trybunał w Hadze, jeden dotyczy stricte niszczenia dziedzictwa kulturowego – mauzoleów sufickich w Timbuktu w Mali. Orzeczenie z 2016 r. było pierwszym takim w historii, kiedy na poziomie prawa międzynarodowego skazano wyłącznie za przestępstwa przeciwko dziedzictwu kulturowemu.
Należy dodać, że wiele polskich organizacji i instytucji jest zaangażowanych w ratowanie dziedzictwa kulturowego Ukrainy. Liderem w tym względzie jest Narodowy Instytut Dziedzictwa i Instytut Polonika.
Tuż po wybuchu wojny do Polski ewakuowano niektóre zbiory z ukraińskich muzeów. Na Zamek Królewski w Warszawie trafiły dzieła z kolekcji Narodowego Muzeum Sztuki w Kijowie, obrazy Jacka Malczewskiego ze Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki do października ub. r. były prezentowane w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Na Wawelu otwarto wystawy prezentujące XVIII wieczne rzeźby z kościołów w Hodowicy i Horodence, w MCK prezentowana była sztuka z Odessy…
