Oto (wybrane) wydarzenia z powstańczego kalendarium:
• 31 lipca. Ok. godz. 19 w mieszkaniu przy ul. Filtrowej 68 dowódca Okręgu Warszawa AK płk Antoni Chruściel „Monter" podpisuje rozkaz rozpoczęcia operacji „W” („Walka” lub „Wybuch”) 1 sierpnia o 17:00.
W PIERWSZYM MIESIĄCU POWSTANIA…
• 1 VIII. Godzina „W” nie wszędzie wybiła o 17:00. W wielu punktach miasta dochodzi do incydentów, m.in. o 13:50 na Żoliborzu. Do „W” nie wszystkim udało dotrzeć do miejsc zbiórek. Do walki przystąpiło ok. 35 tys. (45 tys.) żołnierzy, głównie Armii Krajowej. To jakieś 600 plutonów. Powstańcy zajmują znaczne obszary Śródmieścia, Woli, Żoliborza, Mokotowa, Powiśla, Dolnego i Górnego Czerniakowa. Cywile budują barykady. Panuje wszechobecna euforia. Jednak nie wszystko idzie zgodnie z planami. Marszałkowska i Al. Jerozolimskie nie zostały opanowane. Nie udało się zdobyć Cytadeli. Żoliborz nie ma połączenia ze Śródmieściem. Koszary niemieckie w rejonie Łazienek rozdzielają północny i południowy Czerniaków. Na Pradze powstańcy są izolowani w kilku punktach oporu.
• 2 VIII. O świcie zaczyna się szturm na Pocztę Główną przy pl. Napoleona (dziś Powstańców Warszawy). Na Starym Mieście powstańcy zdobywają pałac Raczyńskich przy Długiej. Za tydzień powstanie w nim Centralny Powstańczy Szpital Chirurgiczny nr 1. Na Powiślu powstańcy zajmują gmach elektrowni. Na Woli przy Okopowej żołnierze zdobywają dwie Pantery. Na Pradze powstanie dogasa.
• 3 VIII. Poczta Główna zostaje zdobyta. Powstańcy opanowują Dworzec Pocztowy w Al. Jerozolimskich. Będą go utrzymywać do końca Powstania. Na Starówce udaje się opanować Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych. Ten solidny budynek będzie fortecą broniącą Starówki od północy. Nie udało się zdobyć Dworca Gdańskiego, rozdzielającego Starówkę i Żoliborz. Niemcy wprowadzają do akcji Junkersy J 87. Od tego dnia, każdy następny będzie dniem niemieckiej dominacji nad Warszawą. Rząd londyński prosi Stalina, by Armia Czerwona pomogła powstańcom.
4 VIII. W Śródmieściu powstańcy zajmują opuszczony przez Niemców gmach Banku Polskiego. Będzie kolejną powstańczą redutą. W tym dniu, w pałacu Blanka przy pl. Teatralnym, ginie poeta Krzysztof Kamil Baczyński. Żoliborz zostaje prawie całkowicie opanowany. Na Ochocie Niemcy tworzą obóz przejściowy dla wysiedlanych mieszkańców dzielnicy. Rozpoczyna się rzeź cywilów. Egzekucjami inicjują ją żołnierze Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej (RONA). Nocą z 4 na 5 sierpnia alianci rozpoczynają zrzuty zaopatrzenia z powietrza. Rosjanie nie pozwalają samolotom lądować na kontrolowanym przez nich terytorium.
• 5 VIII. Rankiem Niemcy z Waffen-SS, wspierani przez bron pancerną, wyprowadzają atak na Woli od strony nasypu kolejowego. Chcą odblokować dzielnicę rządową w rejonie pl. Piłsudskiego w Śródmieściu. SS-manni z SS-Sonderkommando Dirlewanger (później przemianowana na 36. Waffen-Grenadier-Division der SS). Natarcie jest skuteczne. Na opanowanym obszarze w ciągu kilku dni zamordują ponad 40 tys. cywilów. Na Muranowie powstańcy zdobywają obóz pracy przy ul. Gęsiej, zwany Gęsiówką, wyzwalając więzionych tam Żydów z różnych krajów.
• 6 VIII. Niemcy nacierają ulicami Chłodną i Mirowską w stronę placu Piłsudskiego, gdzie okrążeni są urzędnicy okupacyjni z gubernatorem dystryktu warszawskiego. Trwają masowe egzekucje cywilów. Powstańcy z Wolskiej wycofują się do gmachu sądów na Lesznie (dziś al. „Solidarności"). Na Starówce ul. Długą w stronę Freta przechodzi defilada powstańców. W Pruszkowie Niemcy tworzą obóz przejściowy dla ludności cywilnej wyganianej z Warszawy.
• 7 VIII. Niemcy odbijają dzielnicę rządową. W nocy z 7 na 8 sierpnia powstańcy budują przejście w poprzek Al. Jerozolimskich, które aż do kapitulacji będzie łączyć Śródmieście Południowe z Północnym. Trwają walki na cmentarzach powązkowskich.
• 8 VIII. O godz. 9:45 zaczyna nadawać powstańcza rozgłośnia radiowa „Błyskawica”, z gmachu PKO (Jasna, Śródmieście). Nadaje w kilku językach.
• 9 VIII. Niemcy zaczynają blokować kanały używane przez powstańców do komunikacji pomiędzy odciętymi dzielnicami. Gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer, odcięty 1 sierpnia w dzielnicy rządowej, opuszcza wraz z urzędnikami Pałac Brühla. Kolumna samochodów pod osłoną czołgu dostaje się pod silny ostrzał powstańców, Fischer zostaje lekko ranny, ale wicegubernator Herbert Hummel ginie.
• 10 VIII. Na Ochocie, w nocy z 10 na 11 sierpnia, 90-osobowy oddział por. „Gustawa" przebija się do Lasów Chojnowskich. Pluton „Stacha" przechodzi kanałami do Kolonii Staszica i stamtąd do Śródmieścia na Polną. Na Woli w rejonie ul. Okopowej żołnierze „Radosława" prowadzą ciężkie walki.
• 11 VIII. Po krwawych walkach na Woli i cmentarzach powązkowskich żołnierze zgrupowania „Radosław" wycofują się w stronę Starego Miasta.
• 12 VIII. RONA zajmuje budynki w rejonie pl. Starynkiewicza w Śródmieściu.
• 13 VIII. Na Starówce na ulicy Kilińskiego w Warszawie – dochodzi do eksplozji (zdobytego przez powstańców) wypełnionego materiałem wybuchowym niemieckiego pojazdu specjalnego Sd.Kfz.301. Ginie 300 osób. Kilkaset jest rannych. Niemcy odrzucają oddziały Kedywu ze Stawek na Muranów. W Śródmieściu w kinie Palladium dziennikarze oglądają po raz pierwszy seans powstańczych kronik filmowych. Dwa dni później odbędzie się premiera dla publiczności.
• 14 VIII. W Śródmieściu powstańcy zdobywają samochód pancerny SdKfz.251/3 Ausf.D z 5. Pancernej Dywizji SS „Wiking”. Przemianują go na „Jasia”, a potem na „Szarego Wilka. Pancerka będzie uczestniczyła w walkach o Uniwersytet. W tym dniu przestaje funkcjonować sieć wodociągowa.
• 15 VIII. Niemcy sprowadzają do Warszawy samobieżny moździerz oblężniczy „Karl" kalibru 600 mm. Ustawili go w parku Sowińskiego na Woli. Ostrzał rozpoczną 18 sierpnia.
• 16 VIII. Żołnierze Kedywu zostają wyparci z gruzowisk getta na Muranowie. Starówka jest okrążona.
• 18 VIII. Na Żoliborzu toczą się walki o klasztor Zmartwychwstanek. Zgrupowanie AK „Żyrafa" utrzyma go do 29 września.
• 19 VIII. Zaczyna się główne natarcie niemieckie na Starówkę.
• 20 VIII. Batalion „Kiliński" zdobywa górujący nad Śródmieściem gmach centrali telefonicznej PAST (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej). Nocą z 20 na 21 sierpnia z Żoliborza wyrusza odsiecz dla Starówki. Blisko tysiąc żołnierzy biegnie w stronę torów kolejowych, wielu uczestników akcji to partyzanci z Kampinosu, którzy nie znają Warszawy. Atak załamuje się pod ogniem z Dworca Gdańskiego, pociągu pancernego i Cytadeli.
• 21 VIII. Na Starówce trwają walki o Bank Polski przy ul. Bielańskiej oraz w katedrze św. Jana. Niemcy wprowadzają do wnętrza kościoła goliaty (Leichter Ladungsträger Sd. Kfz. 302, 303) i detonują je. Wysadzają też nieopanowane przez powstańców więzienie na Pawiaku.
• 22 VIII. Upada powstańcza reduta „Magnet", u zbiegu ulic Belwederskiej i Promenada na Mokotowie. W Śródmieściu powstańcy zdobywają tzw. małą PAST-ę przy Piusa XI (dziś Piękna) - silnie umocnioną centralę telefoniczną. Ponownie Niemcy odpierają atak na Dworzec Gdański.
• 23 VIII. W Śródmieściu 250 powstańców zdobywa komendę policji (w pałacu Zamoyskich przy Nowym Świecie).
• 25 VIII. W Śródmieściu żołnierze batalionu „Kiliński" zdobywają Café Club na Nowym Świecie przy Al. Jerozolimskich. Cała północna strona Alej jest pod kontrolą powstańców.
• 26 VIII. Kanałami ewakuuje się, ze Starówki do Śródmieścia, sztab Komendy Głównej AK z gen. Komorowskim „Borem". Nową siedzibą KG AK staje się gmach PKO przy Świętokrzyskiej.
• 27 VIII. Na Starówce Niemcy zajmują ruiny katedry św. Jana i Szpital św. Jana Bożego przy ul. Bonifraterskiej 12. Na Dolnym Czerniakowie powstańcy zdobywają klasztor Nazaretanek przy Czerniakowskiej.
• 28 VIII. Trwa ostrzał siedziby Prudentialu (towarzystwa ubezpieczeniowego), najwyższego budynku w Warszawie, przy pl. Napoleona. Sylwester Braun „Kris" fotografuje moment eksplozji pocisku wystrzelonego z „Karla”. Niemcy zdobywają gmach Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, bastion broniący Starówki od północy.
• 30 VIII. Zaczyna się dwudniowy bój o Hale Mirowskie. Chodzi w nim o utorowanie drogi ludności z kapitulującej Starówki od strony placu Mirowskiego. Następnego dnia Niemcy odbijają halę, a w zdobytym szpitalu powstańczym przy ul. Bonifraterskiej mordują ok. 300 rannych.
• 31 VIII. Od rana trwają naloty na Stare Miasto.W kościele Sakramentek ginie ponad 1000 osób. W zbombardowanym pasażu Simonsa ginie 120 żołnierzy batalionu „Chrobry I".
W DRUGIM MIESIĄCU POWSTANIA…
• 31 VIII/1 IX. 50 żołnierzy batalionu „Zośka", którzy wcześniej walczyli na Starówce, przedziera się między stanowiskami nieprzyjaciela w Ogrodzie Saskim i dociera do Śródmieścia Północnego.
• 2 IX. SS zajmuje Centralny Szpital Chirurgiczny Nr 1. Pacjenci mają kilkanaście minut na ewakuację. Kto nie zdążył, zostaje zabity. SS-manni mordują kilkuset rannych powstańców. Niemcy wysadzają kolumnę Zygmunta.
• 3 IX. Pada Starówka. powstańcy kanałami ewakuują się m.in. do Śródmieścia Północnego.
• 4 IX. W Śródmieściu przy Szpitalnej 4 od bomby lotniczej ginie 10 członków sztabu IV Rejonu AK i ok. 90 cywilów. Niemcy bombardują gmach PKO, gdzie mieści się kwatera Komendy Głównej AK.
• 5 IX. Sztaby KG AK i Okręgu Warszawa AK opuszczają zbombardowany budynek PKO. Pierwszy lokuje się w gmachu małej PAST-y, drugi w kinie Palladium.
• 6 IX. SS zdobywa Powiśle. Krajowa Rada Ministrów wysyła do Londynu depeszę o możliwości kapitulacji miasta. Trwają walki w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu.
• 8 IX. Niemcy rozpoczynają niszczenie tego, co pozostało z Zamku Królewskiego po nalotach z września 1939 r. Destrukcję będą prowadzić do 13 września.
• 9 IX. Sowieci pozwalają lądować na swojej stronie alianckim samolotom, które z Włoch leciały nad Warszawę z zaopatrzeniem dla powstańców.
• 11 IX. Powstańcy z Górnego Czerniakowa atakują Korpsgruppe von dem Bach (1,5 tys. żołnierzy dowodzonych przez SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha).
• 13 IX. Niemcy wysadzają cztery mosty: Poniatowskiego, Średnicowy, Gdański i Kierbedzia. Nocą z 13 na 14 września radzieckie lotnictwo zrzuca powstańcom broń, amunicję i żywność.
• 14 IX. Żołnierze 1. Dywizji Piechoty WP wraz z Armią Czerwoną zdobywają Pragę.
• 15 IX. Na Górnym Czerniakowie powstańcy zostają zepchnięci na obszar między ul. Ludną a Zagórną. W nocy z 15 na 16 września na Przyczółku Czerniakowskim lądują pierwsi żołnierze 1. Dywizji Piechoty WP. Nie mają wsparcia artylerii ani przygotowania do walk w mieście. Ich lądowanie nie zmienia krytycznej sytuacji obrońców Czerniakowa.
• 16 IX. Niemcy atakują Żoliborz i tracą 110 ludzi.
• 17 IX. Sowieckie samoloty i artyleria ostrzeliwują zajętą przez Niemców Cytadelę. Bombardowanie powtarzają następnego dnia oraz 20 września. W tym czasie niedaleko Cytadeli ląduje 78 żołnierzy 6. Pułku Piechoty 2. Dywizji Piechoty WP.
• 18 IX. Nocą z 18 na 19 września na Przyczółku Czerniakowskim ląduje kolejna grupa 1056 żołnierzy 8. Pułku Piechoty. W dzień nad Warszawą pojawia się 107 amerykańskich B-17. To największy zrzut w czasie powstania, ale większość zasobników spada na niemiecką stronę.
• 19 IX. Nocą z 19 na 20 września ok. 200 żołnierzy płk. „Radosława" przechodzi kanałami z Czerniakowa na Mokotów.
• 21 IX. Ostatnie zrzuty alianckie. Niemcy likwidują niewielki desant berlingowców na Żoliborzu pod Cytadelą.
• 23 IX. Ostatnie walki na Górnym Czerniakowie.
• 24 IX. Na Mokotowie Niemcy atakują „Pudełko" - umocniony punkt oporu batalionu „Olza" w al. Niepodległości.
• 25 IX. Ponowny atak na „Pudełko" poprzedzony atakiem artylerii, miotaczy min i samolotów.
• 26 IX. Głównodowodzący siłami pacyfikującymi Powstanie SS-Obergruppenführer Erich von dem Bach podejmuje próbę nawiązania kontaktu z dowództwem Powstania.
• 27 IX. SS-manni mordują 119 powstańców, którzy wycofując się kanałami z Mokotowa, przez pomyłkę wychodzą z włazu przy ul. Dworkowej. Masakrę przerywa oficer Wehrmachtu. Kapituluje Mokotów.
• 28 IX. Przed południem prowadzone są pertraktacje z Niemcami w sprawie kapitulacji powstania.
• 29-30 IX. Ostateczny atak na Żoliborz poprzedzony bombardowaniem z powietrza i silnym ostrzałem artyleryjskim. W walkach o twierdzę zmartwychwstanek ginie w sumie ok. 200 powstańców.
• 30 IX. Pod wieczór pada Żolborz. Gen. Komorowski „Bór" otrzymuje od prezydenta Władysława Raczkiewicza nominację na naczelnego wodza. Trwają rozmowy kapitulacyjne.
W OSTATNIM MIESIĄCU POWSTANIA…
• 2/3 X. W Ożarowie przedstawiciele gen. „Bora" – płk Kazimierz Iranek-Osmecki i ppłk dypl. Zygmunt Dobrowolski – podpisują z von dem Bachem układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie. Walki ustają o godz. 21. Na mocy umowy powstańcy zostają uznani za kombatantów i zgodnie z konwencją genewską – za jeńców wojennych.
• 3 X. Trwa rozbiórka barykad. Żołnierze Armii Ludowej nieobjęci umową o prawach kombatanckich otrzymują legitymacje AK. Ogromne kolumny cywilów opuszczają miasto w drodze do obozu przejściowego w Pruszkowie.
• 4 X. Maszerujący w zwartym szyku powstańcy składają broń i idą do niewoli. Z samego Śródmieścia do niewoli trafia 11 668 żołnierzy, wśród nich są m.in. gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór" i gen. brygady Antoni Chruściel „Monter"...
Od upadku Powstania Warszawskiego do dziś trwa spór o to, czy ten wielki zryw był błędem dziejowym czy dziejową koniecznością.
Polecany artykuł:
