Z tego artykułu dowiesz się...
1 sierpnia 1944 r. o godz. 17:00 wybuchło Powstanie Warszawskie – w walkach wzięło udział ok. 3,5 tys. żołnierzy AK, dysponujących skromnym uzbrojeniem; celem było zdobycie ok. 50 strategicznych punktów w Warszawie w ramach planu „Burza”.
• Pierwsze dni przyniosły sukcesy i dramatyczne straty – zdobyto m.in. PAST-ę, Pocztę Główną, elektrownię, hotel „Victoria” i „Prudential”, ale nie udało się opanować lotnisk; 1 sierpnia zginęło ok. 2 tys. powstańców, a Himmler wydał rozkaz eksterminacji ludności Warszawy.
• W sierpniu trwały ciężkie walki o Starówkę, Wolę, Śródmieście i Powiśle – Niemcy dokonywali masowych zbrodni na cywilach (rzeź Woli), stosowali Goliaty i moździerz „Karl”; powstańcy ewakuowali się kanałami, alianci prowadzili zrzuty, a pomoc radziecka była ograniczona.
• We wrześniu Niemcy zdobyli Starówkę i Powiśle, trwały walki o Mokotów, Czerniaków i Żoliborz – berlingowcy desantowali się bez wsparcia, a Amerykanie wykonali największy zrzut (107 B-17); 26–30 września toczyły się ostatnie walki i rozmowy kapitulacyjne.
• Kapitulacja 2 października 1944 r. zakończyła Powstanie po 63 dniach walki. Powstańcy zostali uznani za jeńców wojennych. Ludność cywilna trafiła do obozów; dziś wśród żyjących pozostaje mniej niż 300 weteranów – ilu doczeka 85. rocznicy w 2029 roku?
W arsenale powstańców zgromadzono: ok. 2,5 tys. pistoletów, 1 475 karabinów, 420 pistoletów maszynowych, 94 rkm i 20 ckm; nadto granaty fabryczne i własnej produkcji.
Polacy! Od dawna oczekiwana godzina wybiła...
Dysponując takim potencjałem, Armia Krajowa z rozkazu ppłk. Kazimierza Chruściela ps. „Monter”, dowódcy insurekcji, o 17:00 przystąpiła do skorygowanego natarcia na ok. 50 punktów o strategicznym znaczeniu dla całej warszawskiej operacji planu „Burza”. Na murach pojawiły się pierwsze odezwy:
„Polacy! Od dawna oczekiwana godzina wybiła. Oddziały Armii Krajowej walczą z najeźdźcą niemieckim we wszystkich punktach Okręgu Stołecznego...”.
W Śródmieściu szturmowano m.in. gmach PAST-y, Poczty Głównej, Uniwersytetu Warszawskiego. Na Woli powstańcy zaatakowali koszary. Zaatakowano lotniska: Okęcie (na Żoliborzu) i Siekierki (na Mokotowie). Powstańcom nie udało się ich przejąć, co w znaczącym stopniu wpłynęło na przebieg akcji zbrojnej.
Powstańcy zdobyli hotel „Victoria” przy ul. Jasnej. Stał się on kwaterą bezpośrednio dowodzącego, ppłk. Montera. Sztabem dowodzącym Powstaniem Warszawskim była Komenda Główna AK, na czele której stał gen. Tadeusz Komorowski „Bór”.
Za największy sukces w pierwszym dniu Powstania uważa się opanowanie najwyższego budynku ówczesnej Warszawy – 68-metrowego gmachu Towarzystwa Ubezpieczeń „Prudential”.
Muzeum Powstania Warszawskiego podaje, że „1 sierpnia Polacy stracili ok. 2 tys. żołnierzy, tj. około 10 proc. zmobilizowanych sił.” Straty niemieckie to ok. 500 żołnierzy.
Adolf Hitler był wzburzony. Zasadniczo preferował ustne rozkazy, dlatego rozkaz wydany przez Heinricha Himmlera był traktowany jako rozkaz Hitlera. SS-Reichsführer zdecydował, że:
„Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy...”.
Sierpień – dzień po dniu
• 2 VIII. O świcie zaczyna się szturm na Pocztę Główną przy pl. Napoleona (dziś Powstańców Warszawy). Na Starym Mieście powstańcy zdobywają pałac Raczyńskich przy Długiej (za tydzień powstanie w nim Centralny Powstańczy Szpital Chirurgiczny nr 1). Na Powiślu powstańcy zajmują gmach elektrowni. Na Woli przy Okopowej żołnierze zdobywają dwie Pantery. Na Pradze powstanie dogasa.
• 3 VIII. Poczta Główna zostaje zdobyta. Powstańcy opanowują Dworzec Pocztowy w Al. Jerozolimskich (utrzymywany do końca Powstania). Na Starówce opanowują Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych – twierdzę broniącą Starówki od północy. Nie udało się zdobyć Dworca Gdańskiego. Niemcy wprowadzają do akcji Ju 87. Rząd londyński prosi Józefa Stalina, by Armia Czerwona pomogła powstańcom.
• 4 VIII. W Śródmieściu powstańcy zajmują opuszczony przez Niemców gmach Banku Polskiego – kolejną powstańczą redutę. W pałacu Blanka przy pl. Teatralnym ginie poeta Krzysztof Kamil Baczyński. Żoliborz zostaje prawie całkowicie opanowany. Na Ochocie Niemcy tworzą obóz przejściowy dla wysiedlanych mieszkańców. RONA, rosyjscy kolaboranci, rozpoczyna rzeź cywilów. Nocą z 4 na 5 sierpnia alianci rozpoczynają zrzuty zaopatrzenia – Rosjanie nie pozwalają samolotom lądować na kontrolowanym przez nich terytorium.
• 5 VIII. Rankiem Niemcy z Waffen-SS, wspierani przez broń pancerną, wyprowadzają atak na Woli od strony nasypu kolejowego. Chcą odblokować dzielnicę rządową w rejonie pl. Piłsudskiego w Śródmieściu. Zadanie wykonuje SS-Sonderkommando Dirlewanger (później przemianowane na 36. Waffen-Grenadier-Division der SS). Na opanowanym obszarze w ciągu kilku dni zamordują ponad 40 tys. cywilów. Na Muranowie powstańcy zdobywają obóz pracy przy ul. Gęsiej, zwany „Gęsiówką”, wyzwalając więzionych tam Żydów z różnych krajów.
• 6 VIII. Niemcy nacierają ulicami Chłodną i Mirowską w stronę placu Piłsudskiego, gdzie okrążeni są urzędnicy okupacyjni z gubernatorem dystryktu warszawskiego. Trwają masowe egzekucje cywilów. Powstańcy z Wolskiej wycofują się do gmachu sądów na Lesznie (dziś aleja „Solidarności”). Na Starówce ul. Długą w stronę Freta przechodzi defilada powstańców. W Pruszkowie Niemcy tworzą Dulag 121, obóz przejściowy dla ludności cywilnej wyganianej z Warszawy.
• 7 VIII. Niemcy odbijają dzielnicę rządową. W nocy z 7 na 8 sierpnia powstańcy budują przejście pod Al. Jerozolimskimi, które aż do kapitulacji będzie łączyć Śródmieście Południowe z Północnym. Trwają walki na cmentarzach powązkowskich.
• 8 VIII. O godz. 9:45 zaczyna nadawać powstańcza rozgłośnia radiowa „Błyskawica” w gmachu PKO (Jasna, Śródmieście). Nadaje w kilku językach.
• 9 VIII. Niemcy zaczynają blokować kanały używane przez powstańców do komunikacji pomiędzy odciętymi dzielnicami. Gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer, odcięty 1 sierpnia w dzielnicy rządowej, opuszcza wraz z urzędnikami Pałac Brühla. Kolumna samochodów pod osłoną czołgu dostaje się pod silny ostrzał powstańców – Fischer zostaje lekko ranny, a wicegubernator Herbert Hummel ginie.
• 10 VIII. Na Ochocie, w nocy z 10 na 11 sierpnia, 90-osobowy oddział por. „Gustawa” przebija się do Lasów Chojnowskich. Pluton „Stacha” przechodzi kanałami do Kolonii Staszica i stamtąd do Śródmieścia na Polną. Na Woli w rejonie ul. Okopowej żołnierze Zgrupowania „Radosława” prowadzą ciężkie walki.
• 11 VIII. Po krwawych walkach na Woli i cmentarzach powązkowskich żołnierze zgrupowania „Radosław” wycofują się w stronę Starego Miasta.
• 12 VIII. RONA zajmuje budynki w rejonie pl. Starynkiewicza w Śródmieściu.
• 13 VIII. Na Starówce, przy ul. Kilińskiego, dochodzi do eksplozji (zdobytego przez powstańców) wypełnionego materiałem wybuchowym niemieckiego pojazdu specjalnego Sd.Kfz. 301 – ginie 300 osób, kilkaset jest rannych. Niemcy odrzucają oddziały Kedywu ze Stawek na Muranów. W kinie Palladium oglądają po raz pierwszy seans powstańczych kronik filmowych; dwa dni później odbędzie się premiera dla publiczności.
• 14 VIII. W Śródmieściu powstańcy zdobywają samochód pancerny SdKfz. 251/3 Ausf. D z 5. Pancernej Dywizji SS „Wiking”. Przemianują go na „Jasia”, potem na „Szarego Wilka”. Pancerka będzie uczestniczyła w walkach o Uniwersytet. Tego dnia przestaje funkcjonować sieć wodociągowa.
• 15 VIII. Niemcy sprowadzają do Warszawy samobieżny moździerz oblężniczy „Karl” kalibru 600 mm, ustawiając go w parku Sowińskiego na Woli. Ostrzał rozpocznie się 18 sierpnia.
• 16 VIII. Żołnierze Kedywu zostają wyparci z gruzowisk getta na Muranowie. Starówka jest okrążona.
• 18 VIII. Na Żoliborzu toczą się walki o klasztor Zmartwychwstanek. Zgrupowanie „Żyrafa” utrzyma go do 29 września.
• 19 VIII. Zaczyna się główne natarcie niemieckie na Starówkę.
• 20 VIII. Batalion „Kiliński” zdobywa górujący nad Śródmieściem gmach centrali telefonicznej PAST (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej). Nocą z 20 na 21 sierpnia z Żoliborza wyrusza odsiecz dla Starówki – blisko tysiąc żołnierzy w stronę torów kolejowych (kampinoscy partyzanci nie znają Warszawy); atak załamuje się pod ogniem z Dworca Gdańskiego, pociągu pancernego i Cytadeli.
• 21 VIII. Na Starówce trwają walki o Bank Polski przy ul. Bielańskiej oraz w katedrze św. Jana. Niemcy wprowadzają do wnętrza kościoła goliaty (Leichter Ladungsträger Sd. Kfz. 302, 303) i detonują je. Wysadzają też nieopanowane więzienie na Pawiaku.
• 22 VIII. Upada powstańcza reduta „Magnet” u zbiegu ul. Belwederskiej i Promenady na Mokotowie. W Śródmieściu powstańcy zdobywają tzw. małą PAST-ę przy Piusa XI (dziś Piękna) – silnie umocnioną centralę telefoniczną. Ponownie Niemcy odpierają atak na Dworzec Gdański.
• 23 VIII. W Śródmieściu 250 powstańców zdobywa komendę policji w pałacu Zamoyskich przy Nowym Świecie.
• 25 VIII. W Śródmieściu żołnierze batalionu „Kiliński” zdobywają Café Club na Nowym Świecie. przy Al. Jerozolimskich. Cała jej północna strona jest pod kontrolą powstańców.
• 26 VIII. Kanałami ewakuuje się ze Starówki do Śródmieścia sztab Komendy Głównej AK z gen. Komorowskim „Borem”. Nową siedzibą KG AK staje się gmach PKO przy Świętokrzyskiej.
• 27 VIII. Na Starówce Niemcy zajmują ruiny katedry św. Jana i szpital św. Jana Bożego przy ul. Bonifraterskiej 12. Na Dolnym Czerniakowie powstańcy zdobywają klasztor Nazaretanek przy Czerniakowskiej.
• 28 VIII. Trwa ostrzał siedziby Prudentialu. Sylwester Braun „Kris” fotografuje moment eksplozji pocisku wystrzelonego z „Karla”. Niemcy zdobywają gmach Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, bastion broniący Starówki od północy.
• 30 VIII. Zaczyna się dwudniowy bój o Hale Mirowskie – chodzi o utorowanie drogi ludności z kapitulującej Starówki od strony pl. Mirowskiego. Następnego dnia Niemcy odbijają halę, a w zdobytym szpitalu powstańczym przy ul. Bonifraterskiej mordują ok. 300 rannych.
• 31 VIII. Od rana trwają naloty na Stare Miasto. W kościele Sakramentek ginie ponad 1 000 osób. W pasażu Simonsa ginie 120 żołnierzy batalionu „Chrobry I”.
Wrzesień – dzień po dniu
• 31 VIII/1 IX. 50 żołnierzy batalionu „Zośka”, którzy wcześniej walczyli na Starówce, przedziera się między stanowiskami nieprzyjaciela w Ogrodzie Saskim i dociera do Śródmieścia Północnego.
• 2 IX. SS zajmuje Centralny Szpital Chirurgiczny Nr 1. Pacjenci mają kilkanaście minut na ewakuację – kto nie zdąży, zostaje zabity. SS-manni mordują kilkuset rannych powstańców. Niemcy wysadzają kolumnę Zygmunta.
• 3 IX. Pada Starówka – powstańcy kanałami ewakuują się m.in. do Śródmieścia Północnego.
• 4 IX. W Śródmieściu przy ul. Szpitalnej 4 od bomby lotniczej ginie 10 członków sztabu IV Rejonu AK i ok. 90 cywilów. Niemcy bombardują gmach PKO, gdzie mieści się kwatera Komendy Głównej AK.
• 5 IX. Sztaby KG AK i Okręgu Warszawa AK opuszczają zbombardowany budynek PKO – pierwszy lokuje się w gmachu małej PAST-y, drugi w kinie Palladium.
• 6 IX. SS zdobywa Powiśle. Krajowa Rada Ministrów wysyła do Londynu depeszę o możliwości kapitulacji miasta. Trwają walki w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. • 8 IX. Niemcy rozpoczynają niszczenie tego, co pozostało z Zamku Królewskiego po nalotach z września 1939 r.; destrukcję prowadzą do 13 września.
• 9 IX. Sowieci pozwalają alianckim samolotom z Włoch lądować na swojej stronie Wisły, by zrzucić zaopatrzenie powstańcom.
• 11 IX. Powstańcy z Górnego Czerniakowa atakują Korpsgruppe von dem Bach (1,5 tys. żołnierzy dowodzonych przez SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha).
• 13 IX. Niemcy wysadzają cztery mosty: Poniatowskiego, Średnicowy, Gdański i Kierbedzia. Nocą z 13 na 14 września radzieckie lotnictwo zrzuca powstańcom broń, amunicję i żywność.
• 14 IX. Żołnierze 1. Dywizji Piechoty WP wraz z Armią Czerwoną zdobywają Pragę.
• 15 IX. Na Górnym Czerniakowie powstańcy zostają zepchnięci na obszar między ul. Ludną a Zagórną. W nocy z 15 na 16 września na przyczółku czerniakowskim lądują pierwsi żołnierze 1. Dywizji Piechoty WP – bez wsparcia artylerii czy przygotowania do walk w mieście.
• 16 IX. Niemcy atakują Żoliborz i tracą 110 ludzi.
• 17 IX. Sowieckie samoloty i artyleria ostrzeliwują Cytadelę. Bombardowania powtarzają następnego dnia oraz 20 września. W tym czasie niedaleko Cytadeli ląduje 78 żołnierzy 6. Pułku Piechoty 2. Dywizji Piechoty WP.
• 18 IX. Nocą z 18 na 19 września na przyczółku czerniakowskim ląduje kolejna grupa 1 056 żołnierzy 8. Pułku Piechoty. W dzień nad Warszawą pojawia się 107 amerykańskich B-17 – najwięcej w czasie Powstania, ale większość zasobników spada na niemiecką stronę.
• 19 IX. Nocą z 19 na 20 września ok. 200 żołnierzy ppłk. „Radosława” przechodzi kanałami z Czerniakowa na Mokotów.
• 21 IX. Ostatnie zrzuty alianckie; Niemcy likwidują niewielki desant berlingowców na Żoliborzu pod Cytadelą.
• 23 IX. Ostatnie walki na Górnym Czerniakowie.
• 24–25 IX. Niemcy atakują „Pudełko” – umocniony punkt oporu batalionu „Olza” w al. Niepodległości; poprzedzony ostrzałem artylerii, miotaczami min i samolotami.
• 26 IX. SS-Obergruppenführer Erich von dem Bach podejmuje próbę nawiązania kontaktu z dowództwem Powstania.
• 27 IX. SS-manni mordują 119 powstańców, którzy wycofując się kanałami z Mokotowa przez pomyłkę wychodzą z włazu przy ul. Dworkowej – masakrę przerywa oficer Wehrmachtu. Kapituluje Mokotów.
• 28 IX. Przed południem pertraktacje z Niemcami w sprawie kapitulacji Powstania.
• 29–30 IX. Ostateczny atak na Żoliborz poprzedzony bombardowaniem z powietrza i silnym ostrzałem artyleryjskim; w walkach o twierdzę zmartwychwstanek ginie ok. 200 powstańców. Pod wieczór 30 IX pada Żoliborz – gen. Komorowski „Bór” otrzymuje od prezydenta Władysława Raczkiewicza nominację na Naczelnego Wodza. Trwają rozmowy kapitulacyjne.
Październik – ostatnie dni Powstania
• 2/3 X. W Ożarowie przedstawiciele gen. „Bora” – ppłk Kazimierz Iranek-Osmecki i ppłk dypl. Zygmunt Dobrowolski – podpisują z von dem Bachem układ o zaprzestaniu działań wojennych. Walki ustają o godz. 21:00; powstańcy uznani za kombatantów i jeńców wojennych zgodnie z konwencjami genewskimi.
• 3 X. Trwa rozbiórka barykad. Żołnierze Armii Ludowej nieobjęci umową o prawach kombatanckich otrzymują legitymacje AK. Ogromne kolumny cywilów opuszczają miasto w drodze do obozu przejściowego w Pruszkowie.
• 4 X. Maszerujący w zwartym szyku powstańcy składają broń i idą do niewoli. Z samego Śródmieścia do niewoli trafia 11 668 żołnierzy, wśród nich gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór” i gen. brygady Antoni Chruściel…
Powstańcy odchodzą. W roku 2024 nieco poniżej 300. W 2023 r. wśród żywych było prawie 400 weteranów. Ilu dożyje 85. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego?
Polecany artykuł:
