Mianem Zbrodni Katyńskiej, określa się akt ludobójstwa, dokonany wiosną 1940 r. przez funkcjonariuszy NKWD, na polskich jeńcach wojennych przetrzymywanych w sowieckich obozach zagłady i więzieniach Zachodniej Białorusi i Ukrainy. Oto wybrane daty/wydarzenia z kalendarium zbrodni katyńskiej.
ROK 1939
• 23 sierpnia: w Moskwie podpisano układ między III Rzeszą a ZSRS, zwany paktem Ribbentrop-Mołotow. W tajnym protokole do (de facto) układu o współpracy gospodarczej i politycznej sformowano wytyczne dotyczące rozbioru Polski między dwa sojusznicze państwa.
• 17 września: Armia Czerwona zaatakowała Polskę. Do końca września do sowieckiej niewoli wzięto 240–250 tys. żołnierzy Wojska Polskiego, w tym 10–18 tys. oficerów.
• 19 września: Ławrientij Beria powołał Zarząd ds. Jeńców Wojennych i Internowanych przy NKWD oraz nakazał utworzenie sieci obozów jenieckich.
• 28 września: w Moskwie zawarto sowiecko-niemiecki „Traktat o granicach i przyjaźni”, który wyznaczał ostateczną granice rozbitej Polski i podzielonej między III Rzeszę a CCCP.
• 3 października: Zarząd ds. Jeńców zdecydował o utworzeniu trzech obozów jenieckich: w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku.
• Październik–listopad: władze sowieckie przekazują Niemcom ok. 43 tys. polskich jeńców zamieszkałych na terytoriach podbitych przez III Rzeszę. Niemcy przekazali prawie 14 tys. jeńców pochodzących z Kresów. Sowieci zwolnili do domów żołnierzy, oficerowie zostali zatrzymani w obozach.
ROK 1940
• Koniec lutego: w obozach jenieckich przebywa 6192 policjantów i funkcjonariuszy KOP i Służby Więziennictwa oraz 8376 oficerów (w zdecydowanej większości to oficerowie rezerwy).
• 5 marca: Biuro Polityczne KC WKP(b) na podstawie pisma Berii i za zgodą Józefa Stalina podjęło uchwałę o rozstrzelaniu polskich jeńców wojennych przebywających w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz polskich więźniów przetrzymywanych przez NKWD na obszarze wschodnich województw Rzeczypospolitej.
• 16 marca: prowadzono w obozach zakazu korespondencji; pojedyncze przesyłki były jednak wysyłane jeszcze do 10 kwietnia.
• 17 marca: Beria wydaje rozkaz awansu na wyższe stopnie oficerskie funkcjonariuszy nadzorujących zbrodnię na polskich oficerach, m.in. dowódców lokalnych komendantur NKWD; potem okaże się, że w eksterminacji jeńców uczestniczyło bezpośrednio 125 nekawudzistów.
• 22 marca: Beria wydaje rozkaz NKWD o „rozładowaniu więzień” NKWD zachodnich obwodów.
• 3 kwietnia: z obozu w Kozielsku do stacji Gniazdowo dociera pierwszy transport więźniów. Stamtąd jeńcy byli przewożeni autobusami więziennymi do lasu katyńskiego, tam mordowani strzałem w tył głowy.
• 4 kwietnia: pierwszy transport więźniów z Ostaszkowa. Jeńcy, głównie funkcjonariusze policji, byli rozstrzeliwani w Obwodowym Zarządzie NKWD w Kalininie (obecnie Twer). Zbiorowe mogiły znajdują się w Miednoje.
• 5 kwietnia: pierwszy transport więźniów z obozu w Starobielsku. Jeńcy byli rozstrzeliwani w Charkowie, ich ciała wrzucano do dołów śmierci w podcharkowskich Piatichatkach.
• Kwiecień–maj: wymordowanie 3435 jeńców z więzień na zachodniej Ukrainy. Ciała zostają ukryte w różnych miejscach, w tym w podkijowskiej Bykowni.
• Kwiecień–maj: wymordowanie 3870 jeńców z więzień położonych w Białorusi, prawdopodobnie głównie w Mińsku. Ciała ofiar zostały pogrzebane w Kuropatach pod Mińskiem i zapewne w innych miejscach rozsianych po Białorusi.
• 12/13 kwietnia: rozpoczął się drugi etap masowych deportacji obywateli polskich z Kresów. Ich ofiarą padły m.in. rodziny polskich oficerów mordowanych w miejscach zbrodni.
• 29 kwietnia: do stacji Gniazdowo dotarł transport, w którym znajdował się prof. Uniwersytetu Stefana Batorego Stanisław Swianiewicz. Naukowiec został oddzielony od pozostałych oficerów i przez okno wagonu obserwował autobusy transportujące Polaków na miejsce dokonywanej zbrodni. Był jedynym niemal bezpośrednim polskim świadkiem zbrodni katyńskiej.
• 12 maja: ostatni transport jeńców do Katynia. Część jeńców została cofnięta do stacji Babynino i uniknęła śmierci.
• 14 maja: ostatni transport z Ostaszkowa do Kalinina.
• Czerwiec: łącznie z trzech obozów – w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie – ocalało 395 jeńców. Przeniesiono ich do obozu w Pawliszczew Borze do obozu Griazowcu. Tam, w sierpniu 1941 roku, a więc już po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, zostali uwolnieni.
ROK 1941
• 30 lipca: w Londynie premier gen. Władysław Sikorski podpisał z ambasadorem ZSRS Iwanem Majskim polsko-sowiecki układ o wznowieniu stosunków dyplomatycznych, współpracy na rzecz pokonania Niemiec oraz powstania polskiej armii w ZSRS; dodatkowy protokół przewidywał zwolnienie z więzień i łagrów obywateli polskich.
• Wrzesień–październik: na polecenie władz RP na uchodźstwie struktury Polskiego Państwa Podziemnego rozpoczynają poszukiwania zaginionych jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, którzy według Sowietów zostali rzekomo zwolnieni. W wyniku poszukiwań nie odnaleziono żadnego z jeńców ani w domach, ani w niemieckich oflagach. W tym samym czasie ambasador w ZSRS Stanisław Kot wręcza zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriejowi Wyszyńskiemu pierwszą listę zaginionych.
• 3 grudnia: premier Sikorski w czasie wizyty na Kremlu pyta o los zaginionych polskich oficerów. Stalin stwierdza, że polscy oficerowie „uciekli do Mandżurii”. Moment ten może być uznany za początek budowania tzw. kłamstwa katyńskiego.
ROK 1942
• Marzec: polscy robotnicy przymusowi pracujący w okolicach Katynia dowiadują się od miejscowej ludności o masowych grobach tysięcy zamordowanych polskich oficerów. Po odkryciu zwłok ustawiają drewniany krzyż i informują Niemców, którzy lekceważą ich wiadomości.
ROK 1943
• Luty: mieszkańcy okolic lasu katyńskiego informują Niemców o masowych mogiłach polskich oficerów. Niemcy rozpoczynają pierwsze prace ekshumacyjne.
• 9 kwietnia: minister propagandy Rzeszy Joseph Goebbels zapisuje w swoim dzienniku: „W pobliżu Smoleńska odkryto masowe groby Polaków. Bolszewicy zastrzelili po prostu ok. 10 tys. polskich jeńców”.
• 10 kwietnia: z Warszawy do Smoleńska odlatuje zaproszona przez władze niemieckie delegacja polska z udziałem m.in. dyrektora Zarządu Głównego Rady Głównej Opiekuńczej dr. Edmunda Seyfrieda oraz pisarzy Jana Emila Skiwskiego i Ferdynanda Goetla. Wszyscy dzień wcześniej zostali poinformowani o odkryciu masowych mogił Polaków.
• 11 kwietnia: niemiecka Agencja Prasowa „Transocean” publikuje komunikat o „odkryciu masowego grobu ze zwłokami 3 tys. oficerów polskich (...), zabitych w lutym i marcu 1940 r. przez GPU [dawna nazwa NKWD – Portal Obronny)…”. Pomiędzy zabitymi znajduje się gen. Smorawiński z Lublina. Niemieckie władze wojskowe obliczają ogólną liczbę polskich oficerów, zabitych i pogrzebanych tam, na 10 tys.”.
• 12 kwietnia: Radio Berlin poinformowało, że zamordowani w Katyniu oficerowie pochodzili z sowieckiego obozu jenieckiego w Kozielsku.
• 13 kwietnia: w niemieckim MSZ odbywa się konferencja prasowa poświęcona w całości zbrodni katyńskiej. Ferdynand Goetel przedstawia Zarządowi Głównemu Polskiego Czerwonego Krzyża raport z Katynia. Jest to pierwszy polski dokument dotyczący zbrodni.
• 14 kwietnia: w kontrolowanej przez Niemców „prasie gadzinowej” ukazują się pierwsze artykuły poświęcone zbrodni katyńskiej.
• 15 kwietnia: dowódca Armii Polskiej na Wschodzie gen. Władysław Anders w depeszy wysłanej z Iraku do ministra obrony narodowej gen. Mariana Kukiela pisze: „Jesteśmy od dawna najgłębiej przekonani, że wszyscy oni nie żyją i zostali celowo zamordowani. Pomimo to ogłoszone rewelacje niemieckie wywołały olbrzymie wrażenie i ogromne oburzenie”.
• 17 kwietnia: rząd polski w Londynie uznał, że należy wystąpić do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o zbadanie sprawy katyńskiej. Tego samego dnia delegat Polskiego Czerwonego Krzyża przy Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu złożył notę rządu RP w sprawie wysłania komisji do Katynia. Do Katynia przybywa grupa oficerów polskich przebywających w niemieckich obozach jenieckich.
• 19 kwietnia: sowiecka „Prawda” opublikowała artykuł „Polscy współpracownicy Hitlera” oskarżający władze RP o współpracę z Niemcami.
• 20 kwietnia: minister spraw zagranicznych Edward Raczyński w nocie do ambasadora ZSRS Aleksandra Bogomołowa zwraca się o przekazanie „szczegółowych i dokładnych” informacji o losach zaginionych oficerów z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa. Na łamach komunistycznego „Głosu Warszawy” działacz PPR Władysław Gomułka pisze, że zbrodnia katyńska jest niemiecką prowokacją. Stwierdzenie to zostaje powtórzone trzy dni później w odezwie wydanej przez kierownictwo PPR.
• 25 kwietnia: rząd sowiecki zrywa stosunki dyplomatyczne z Polską.
• 28 kwietnia: początek prac międzynarodowej komisji lekarzy sądowych.
• 30 kwietnia: Amerykański oficer łącznikowy przy dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie płk Henry Szymański w raporcie złożonym na ręce szefa wywiadu armii USA gen. George’a Stronga podaje, że zbrodni na polskich oficerach dokonali Sowieci. Delegat Rządu RP na Kraj Jan Stanisław Jankowski oświadcza: „Piętnując obłudę Niemców, którzy popełniają sami nieustannie potworne zbrodnie, a przy pomocy przewrotnej propagandy starają się przedstawić siebie jako obrońców cywilizacji i chrześcijaństwa oraz pozyskać dla swych celów społeczeństwo polskie – wzywam wszystkich do demaskowania ich i bezwzględnego zwalczania”.
• 24 maja: ambasador Wielkiej Brytanii przy rządzie RP Owen O’Malley przesyła swojemu rządowi raport pokazujący, że sprawcą zbrodni katyńskiej jest ZSRS. Raport „Katyń” został odtajniony i dopiero w 1972 r. w Londynie.
• 8–9 czerwca: zakończono ekshumację ciał wydobywanych z masowych grobów w Katyniu.
• Wrzesień: oddziały Armii Czerwonej zajmują Katyń. Miejsce zbrodni zostaje przejęte przez NKWD, które rozpoczyna przygotowania do spreparowania dowodów na niemiecką odpowiedzialność za zbrodnię.
ROK 1944
• 13 stycznia: Moskwa powołuje „Specjalną komisję ds. ustalenia i przeprowadzenia śledztwa okoliczności rozstrzelania w lesie katyńskim polskich jeńców wojennych przez niemiecko-faszystowskich najeźdźców” nazywaną „komisją Burdenki” (na jej czele stanął profesor medycyny Nikołaj Burdenko).
• 20 stycznia: Komisja Burdenki organizuje w Katyniu zainscenizowany dla zachodnich dziennikarzy i dyplomatów pokaz mający udowodnić niemiecką winę za zbrodnię.
• 26 stycznia: Komisja Burdenki przedstawia końcowy raport ze swoich prac, stwierdzając, że jesienią 1941 r. Niemcy zamordowali w Katyniu ok. 11 tys. polskich żołnierzy i oficerów.
ROK 1956
• 2 listopada: na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim obok pomnika Gloria Victis ustawiono drewniany krzyż, na którym zawieszono tabliczkę z napisem „Symboliczny grób 12 000 oficerów polskich zamordowanych w Katyniu. Byli Polakami, zginęli na ziemi obcej z rąk okrutnego wroga. Należy im się pamięć i cześć”. Przez kilkanaście godzin pod krzyżem zapalano znicze i składano kwiaty. W nocy został usunięty przez milicję.
ROK 1959
• 3 marca: przewodniczący KGB Aleksandr Szelepin przesyła I sekretarzowi KC KPZR Nikicie Chruszczowowi ściśle tajną, odręczną notatkę, w której proponował zniszczenie 21 857 teczek personalnych Polaków zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 r. Nie jest jasne, czy dokumenty zniszczono.
ROK 1976
• 18 września: z inicjatywy polskich środowisk emigracyjnych na cmentarzu Gunnersbury w Londynie zostaje odsłonięty pierwszy w Europie Zachodniej pomnik upamiętniający polskich jeńców wojennych zamordowanych przez NKWD.
ROK 1945
• Październik: sowieccy prokuratorzy wnieśli o oskarżenie niemieckich zbrodniarzy o popełnienie zbrodni w Katyniu. W wyroku ogłoszonym przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości 30 września i 1 października 1946 r. oskarżenie Niemców o zbrodnie na polskich oficerach zostało całkowicie pominięte.
ROK 1948
• W Londynie ukazuje się opracowana przez Józefa Mackiewicza i Zdzisława Stahla publikacja „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów” z przedmową gen. Władysława Andersa. Stanowiła podsumowanie ówczesnej wiedzy o zbrodni i omawiała kłamstwa komisji Burdenki.
ROK 1951
• 18 września: Kongres USA powołał komisję do zbadania zbrodni katyńskiej pod przewodnictwem senatora Raya Johna Maddena. Po dziewięciu miesiącach analizy dokumentów i przesłuchań na terenie USA i Europy komisja wydała tzw. Raport Maddena, w którym napisano: „Komisja jednogłośnie uznaje ponad wszelką wątpliwość, że sowieckie NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) popełniło masowy mord na polskich oficerach i przywódcach intelektualnych w lesie katyńskim koło Smoleńska w Rosji”.
ROK 1981
• 31 lipca: w tzw. Dolince Katyńskiej na warszawskich Powązkach, w której od 1974 r. zbierali się działacze rodzin ofiar zbrodni, ustawiono kamienny krzyż z datą 1940, orłem w koronie, tablicą z napisem „Katyń” i literami WP oraz ze słupkami z nazwami obozów NKWD. Inicjatorami postawienia krzyża byli ks. Stefan Niedzielak i Stefan Melak. Tej samej nocy krzyż został zdemontowany i wywieziony przez Służbę Bezpieczeństwa. W kolejnych latach kilkukrotnie podejmowano próby ustawienia nowego krzyża lub wmurowania kamienia węgielnego pod pomnik katyński.
ROK 1988
• 2 września: w lesie katyńskim, z dala od sowieckiego „memoriału”, zostaje ustawiony krzyż poświęcony przez prymasa Józefa Glempa.
• 30 października: pod krzyżem mszę św. odprawia ks. Zdzisław Peszkowski, kapelan Rodzin Katyńskich, i składa przyrzeczenie, iż „nie spocznie, dopóki w tym miejscu nie stanie cmentarz wojskowy i sanktuarium Miłosierdzia Bożego i Matki Bożej Pojednania”. Ks. Peszkowski będzie później uczestniczył w ekshumacjach zamordowanych.
ROK 1989
• Sierpień: polscy przedstawiciele działającej od 1988 r. Wspólnej Komisji Historyków Partyjnych PRL i ZSRS, historycy Jarema Maciszewski, Czesław Madajczyk, Ryszard Nazarewicz i Marian Wojciechowski przedstawili raport, w którym stwierdzają: „W świetle przedstawionej szerokim rzeszom czytelników argumentacji zawartej w ekspertyzie nie może budzić wątpliwości ani niezgodność z prawdą orzeczeń Komisji Burdenki, ani też pełna odpowiedzialność NKWD za mord katyński i zagładę więźniów Starobielska i Ostaszkowa”.
• 12 października: prokurator generalny PRL Józef Żyta skierował do prokuratora generalnego CCCP wniosek o wszczęcie śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej.
• 26 listopada: do Katynia na czele polskiej delegacji przybył goszczący w Moskwie premier Tadeusz Mazowiecki. Złożył kwiaty pod drewnianym krzyżem, który został tam ustawiony w 1988 r.
ROK 1990
• 13 kwietnia: sowiecka agencja prasowa TASS wydała komunikat, w którym stwierdzono, że za rozstrzelanie polskich oficerów w Katyniu odpowiedzialne jest NKWD. Goszczący w Moskwie prezydent Wojciech Jaruzelski otrzymał od prezydenta Michaiła Gorbaczowa kopie niektórych dokumentów NKWD z lat 1939–1940, dotyczących polskich jeńców, tzw. listy wywozowe jeńców Kozielska i Ostaszkowa oraz wykaz jeńców Starobielska.
• Wrzesień: Naczelna Prokuratura Wojskowa ZSRS rozpoczęła śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej.
ROK 1991
• 25 lipca–9 sierpnia: ekshumacja jeńców Starobielska w Charkowie-Piatichatkach.
• 15–31 sierpnia: ekshumacja jeńców Ostaszkowa w Miednoje.
ROK 1992
• 14 października – prezydent Rosji Borys Jelcyn przekazał prezydentowi RP Lechowi Wałęsie kopię dokumentu z 5 marca 1940 r., z decyzją o rozstrzelaniu jeńców polskich z obozów Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa.
• 3 grudnia: powstaje Federacja Rodzin Katyńskich (nieformalnie istniała już od 1989), w późniejszych latach z jej inicjatywy powstaną cmentarze w miejscach egzekucji polskich oficerów.
ROK 1993
• 29 czerwca: zaczyna działaność Muzeum Katyńskiego w warszawskim forcie „Czerniaków”. Od 2015 r. jego siedziba znajduje się na Cytadeli.
ROK 1994
• 6 maja: prokuratura Ukrainy w Kijowie przekazała stronie polskiej listę 3435 nazwisk obywateli polskich zamordowanych w wyniku rozkazu z 5 marca 1940 r.
ROK 2000
• 17 czerwca: otwarcie Polskiego Cmentarza Wojennego w Charkowie.
• 28 lipca: otwarcie Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu.
• 21 września: otwarcie Polskiego Cmentarza Wojennego w Miednoje.
ROK 2007
• 14 listopada – Na wniosek Federacji Rodzin Katyńskich Sejm RP ustanowił dzień 13 kwietnia Dniem Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej.
ROK 2012
• 2 września: otwarcie Polskiego Cmentarza Wojennego w Bykowni k. Kijowa...
Podcasty
Playlisty tematyczne
